عمارت شهرداری رشت: نگین معماری میدان شهر

ساختمان سفید و زیبای کاخ شهرداری در شهر رشت یکی از جاذبه‌های زیبای این شهر و از چشم‌نوازترین عمارت‌های میدان شهرداری رشت است که توجه گردشگران را به خود جلب می‌کند.

شهر رشت به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و اقلیم خاص از گذشته‌های دور مورد توجه کشورهای شمالی همسایه ایران بود. از طرفی به این دلیل که رشت بر سر راه‌های تجاری شمال ایران قرار داشت، این شهر محل تردد بسیاری از تجار اروپایی، بویژه تجار روسی بود. این موقعیت جغرافیایی سبب می‌شد که رشت همواره مورد تردد اروپایی‌ها یا به قولی فرنگیون عصر قاجار و مشروطه قرار گیرد. واضح است که چنین شرایطی بر اوضاع اجتماعی، شکل ظاهری و سبک شهرسازی و معماری شهر نیز می‌توانست تاثیر بگذارد. این روابط نمی‌توانست یکطرفه باشد، رفت و آمدهای اروپایی‌ها سبب می‌شد که بسیاری از اهالی رشت که دارای تمول بودند و هم برخی از تجار  یا کسانی که برای تحصیل به کشورهای همسایه رفت و آمد می‌کردند، با فرهنگ کشورهای همسایه رشت آشنا شوند. به این صورت رشت کانونی برای رشد تفکرات نو و متجدد شد.

در دوره مشروطه رشت به سمت نو شدن قدم برداشت. با تصویب قانون بلدیه در سال ۱۲۸۶ شمسی، رشت نیز جزو اولین بلدیه‌ها به‌شمار رفت و بنای کاخ در همان سال به دستور میرزاخلیل و اداره بلدیه رشت، در غرب میدان شهرداری در دستور ساخت قرار گرفت، اما بلافاصله ساخته نشد. حاجی میرزا خلیل که از مشروطه‌خواهان معروف بود، مأمور تأسیس بلدیه (شهرداری) شد و انجمنی به ریاست حاجی میرزا یوسف خان و عضویت سید مهدی رئیس الواعظین، ناصر التجار، میر احمد امام، حاجی میرزا ابوطالب و میر منصور هدی به نام «انجمن بلدیه» به او کمک فکری می‌کردند. سال‌ها طول کشید تا ساخت کاخ شروع شد. قبل از ساخت بنای کاخ در میدان شهرداری، اداره بلدیه رشت در محل ساختمان خوشتاریا قرار داشت و سپس به این مکان انتقال یافت.

کاخ شهرداری رشت در مجموعه‌ای از ساختمان‌های عمومی شامل موزه پست و هتل ایران که از معماری ویژه‌ای برخوردار هستند، قرار گرفته که معروف به مجموعه میدان شهرداری رشت است و نماد شهر رشت محسوب می‌شود. گفته شده که شروع ساخت کاخ در سال ۱۳۰۲ شمسی آغاز شد و تا سال ۱۳۰۵، یعنی اوایل کار حکومت رضا شاه پایان یافت و در این سال به عنوان ساختمان بلدیه شهر رشت شروع به کار کرد. سه سال بعد ساعت مخصوص ساختمان که در آن دوره نماد تجدد و زمان شناسی محسوب می‌شد در جای خود کار گذاشته شد. در آن زمان در برخی دیگر از شهرهای ایران نیز برج ساعت ساخته شده بود که از جمله آن‌ها می‌توان به تبریز و ساری اشاره کرد. زنگ این ساعت در حال حاضر در هر ساعت، به تعداد همان ساعت به صدا در می‌آید و ساکنان شهر را از زمان روز آگاه می‌کند.

سبک معماری ساختمان، به شیوه معماری روسی است. دقیق شدن در سبک معماری کاخ و مقایسه آن با ساختمان‌هایی که در روسیه ساخته شده‌اند، چنین چیزی را کاملا مشهود نشان می‌دهد. معمار بنا یک فرد روسی با نام سردارف است که طرح بنا را براساس الهام از معماری جدید سن پترزبورگ انتخاب کرده و با استفاده از معماران ایرانی ساکن رشت، شروع به ساخت بنا کرد. مهندسین کاخ از بین مهندسان آلمانی-ارمنی انتخاب شده بودند.

این کاخ در حدود ۲۴ متر ارتفاع دارد و برج آن که در گذشته معمولا برای دیده‌بانی از آن استفاده می‌شد، بر شهر رشت مسلط است و بیش از نیمی از شهر رشت را در چشم‌انداز خود نظاره می‌کند. روبرت واهانیان این سبک معماری در ساختمان شهرداری رشت را در شکوفایی فرهنگ رنسانس و برگرفته از دوره حاکمیت نظامیان می‌داند. چراکه در آن زمان، شهر رشت بعد از شکست نهضت جنگل توسط نیروهای قزاق، قبل از ساختن عمارت شهرداری اداره شهر به مدت دو سال به دست نیروهای نظامی افتاد. یعنی از سال ۱۳۰۳ تا ۱۳۰۵ حکومت شهر رشت در دست نظامیان بوده است.

زمین کاخ، پیش از ساخت، یک تپه بود که قبر یک سید در آن تپه بود. بعد از ساخت بنا، قبر سید تخریب شد و به تبع آن برخی ساختمان هایی که در مسیر نقشه ساخت عمارت بودند نیز تخریب شدند. به دلیل غلبه مذهب بر تجدد، این حرکت نیز برای مردم ساکن رشت قابل هضم نبود و منجر به شکل‌گیری اعتراضاتی شد که با تعویض حاکم رشت و جایگزینی فضل‌الله زاهدی و انتقال قبر به محوطه ساختمان، اعتراض مردم نیز فروکش کرد. در روزهایی که ساختمان شهرداری اداره بلدیه را به عهده داشت، هر روز صبح اجرای موزیک زنده و ارکستر شهرداری رشت روبروی درب شهرداری برگزار می‌شد که امروزه نیز جایگاه مخصوص این گروه در داخل محوطه مشخص است و از آن زمان به یادگار مانده است و گردشگران در بازدید از ساختمان شهرداری می‌توانند از آن نیز دیدن کنند.

در حال حاضر از قدمت این ساختمان حدود بیش از ۹۰ سال گذشته است و این بنا هنوز توانسته زیبایی خود را حفظ کند. برای ساکنان شهر رشت که هر روز از کنار این عمارت زیبا می‌گذرند، بنا کاملا عادی به نظر می‌رسد، اما برای کسانی که وارد شهر رشت می‌شوند یا از آن می‌گذرند، این بنا و تمامی ساختمان‌های میدان شهرداری چشم‌اندازی زیبا و رویایی دارند. کاخ شهرداری رشت در ۲۶ آذرماه سال ۱۳۵۶ با شماره ۱۵۱۶  ثبت آثار ملی شد. این بنا در زلزله رودبار و منجیل در سال ۱۳۶۹ آسیب دید و دچار ترک شد که بعد از آن بازسازی شد. 

آرم شهرداری رشت روی ساختمان با طراحی به شکل دو کلید روی هم قرارگرفته به صورت ضربدر طراحی شده است که نماد گشایش مشکلات شهری است. از این آرم در پرچم های درون شهری بر روی پل‌های رودخانه های شهر نیز استفاده می‌شود.

از وقایع تاریخی این کاخ می‌توان به این نکته اشاره کرد که کاخ و میدان شهرداری در طول جنگ هشت ساله ایران و عراق مقر اعزام نیروهای رزمنده به جبهه‌های جنگ بوده است. عمارت شهرداری رشت نماد شهر رشت و یکی از جاذبه‌های اصلی و چشم‌نواز شهر است که هنوز نیز گروه موزیک و ارکستر آن برقرار است و گردشگران شهر رشت می‌توانند از آن دیدن کنند. عمارت شهرداری و مجموعه میدان شهرداری رشت یکی از مکان‌هایی است که حضور در آن و بازدید از ساختمان‌های مجموعه آن طرفداران بسیاری دارد.